Nguyên lý chung về phí BHTG
Phí bảo hiểm tiền gửi là khoản tiền mà tổ chức nhận tiền gửi đóng góp để bảo hiểm cho khoản tiền gửi của đối tượng có tiền gửi được bảo hiểm theo quy định. Đây là công cụ quan trọng trong xây dựng chính sách BHTG ở mỗi quốc gia. Việc xây dựng chính sách phí BHTG phù hợp không chỉ giúp đảm bảo năng lực tài chính và khả năng ứng phó khi xảy ra rủi ro của tổ chức BHTG mà còn tạo tính công bằng và cạnh tranh lành mạnh giữa các tổ chức tham gia BHTG.
Có hai hình thức áp dụng phí BHTG đối với các tổ chức tham gia BHTG, bao gồm: Phí BHTG đồng hạng và phí BHTG theo mức độ rủi ro.
Phí BHTG đồng hạng là việc áp dụng mức phí chung cho tất cả các tổ chức tham gia BHTG. Phí đồng hạng phù hợp cho giai đoạn đầu mới triển khai hoạt động BHTG. Áp dụng phí BHTG đồng hạng cho tất cả các tổ chức tham gia BHTG tạo thuận lợi cho việc tính và nộp phí, không đặt gánh nặng quá lớn lên một số tổ chức nhận tiền gửi khi mới tham gia BHTG. Tuy nhiên, phí BHTG đồng hạng cũng bộc lộ một số điểm yếu khi không có tác dụng khuyến khích các tổ chức nhận tiền gửi hạn chế rủi ro trong hoạt động, hạn chế tính cạnh tranh bình đẳng giữa các tổ chức tham gia BHTG.
Phí BHTG theo mức độ rủi ro là việc áp dụng mức phí cho từng tổ chức tham gia BHTG trên cơ sở đánh giá rủi ro trong hoạt động của mỗi tổ chức. Tổ chức tham gia BHTG có rủi ro cao sẽ chịu mức phí cao và ngược lại. Phí BHTG theo mức độ rủi ro khắc phục được phần lớn những hạn chế của phí BHTG đồng hạng. Tuy vậy, việc triển khai phụ thuộc nhiều vào sự phát triển của các lĩnh vực khác trong nền kinh tế. Hay nói cách khác, việc xây dựng chính sách phí BHTG theo mức độ rủi ro trong hoạt động của tổ chức tham gia BHTG phụ thuộc vào trình độ phát triển của tổ chức BHTG cũng như nền kinh tế của mỗi quốc gia.
Kinh nghiệm quốc tế
Năm 1829, hoạt động BHTG đầu tiên xuất hiện tại Mỹ với “Chương trình bảo hiểm trách nhiệm ngân hàng”. Trải qua giai đoạn thử nghiệm hoạt động BHTG và cuộc khủng hoảng kinh tế 1930, tổ chức BHTG liên bang Mỹ (FDIC) được thành lập vào ngày 1/1/1934. FDIC được coi là hình mẫu về BHTG trên thế giới. Trong những năm đầu hoạt động, FDIC cũng áp dụng chính sách phí BHTG đồng hạng cho tất cả các tổ chức tham gia BHTG. Kể từ đầu năm 1993, FDIC đã thực hiện thu phí BHTG theo mức độ rủi ro trong hoạt động của các tổ chức tham gia BHTG. Mặc dù nền kinh tế Mỹ nói chung cũng như các lĩnh vực ngân hàng, chứng khoán, kiểm toán…đã phát triển khá lâu nhưng quá trình chuyển đổi từ phí BHTG đồng hạng sang phí BHTG theo rủi ro cũng kéo dài tới 59 năm.
Đối với quốc gia mới thành lập tổ chức BHTG như Malaysia (năm 2005), phí BHTG đồng hạng cũng được thực hiện khi Tổng công ty BHTG Malaysia (PIDM) mới đi vào hoạt động. Ngay sau đó, từ năm 2006 PIDM đã bắt đầu nghiên cứu xây dựng hệ thống tính phí theo mức độ rủi ro. Đến năm 2011 PIDM chính thức áp dụng thu phí theo rủi ro với các mức phí 0,03% - 0,06% - 0,12% - 0,24% trên tổng số dư tiền gửi được bảo hiểm.
Tại Đài Loan, Tổng công ty BHTG Đài Loan (CDIC) được thành lập từ năm 1985, sau khi Luật BHTG của nước này được ban hành. Trong những năm đầu hoạt động, từ năm 1985 đến năm 1999, CDIC thực hiện chế độ phí đồng hạng cho tất mọi tổ chức tham gia BHTG. Từ năm 1999 đến nay, nước này đã chuyển sang hình thức thu phí BHTG theo mức độ rủi ro trên cơ sở xếp hạng tổ chức tham gia BHTG với 2 nhóm chỉ tiêu chính: Tỷ lệ mức đủ vốn (CAR) và Điểm tổng hợp xếp hạng. Trong giai đoạn đầu áp dụng phí rủi ro, CDIC áp dụng 3 mức phí 0,05% - 0,055% - 0,06% trên tổng số dư tiền gửi được bảo hiểm. Năm 2007, CDIC đã có sự điều chỉnh mức phí theo hướng gia tăng khoảng cách phí giữa nhóm rủi ro cao và nhóm rủi ro thấp. Sau cuộc khủng hoảng tài chính vừa qua, phí BHTG tại Đài Loan được điều chỉnh tăng lên với 5 mức: 0,05% - 0,06% - 0,08% - 0,11% - 0,15% trên tổng số dư tiền gửi được bảo hiểm.
Phí BHTG đồng hạng được áp dụng chủ yếu trong giai đoạn đầu triển khai hoạt động BHTG. Năm 2005 đã có 15 quốc gia áp dụng phí theo rủi ro. Tới năm 2011 đã có 24 quốc gia áp dụng phí theo rủi ro và các nước EU cũng đang xem xét chuyển đổi sang hình thức thu phí theo rủi ro.
Phí BHTG ở Việt Nam
Phí BHTG được áp dụng mức cố định 0,15% số dư tiền gửi được bảo hiểm đối với tất cả các tổ chức tham gia BHTG tại Việt Nam. Mức phí trên đã được áp dụng kể từ khi bắt đầu triển khai hoạt động BHTG cho tới nay. Phí đồng hạng đã đáp ứng được những mục tiêu cơ bản của chính sách BHTG tại Việt Nam và đặc biệt phù hợp với giai đoạn đầu đi vào hoạt động của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam (BHTGVN).
Phí BHTG áp dụng đồng hạng cho tất cả các tổ chức tham gia BHTG cũng như việc lấy số dư tiền gửi được bảo hiểm làm cơ sở tính phí tạo điều kiện cho việc tính phí được thuận lợi, đơn giản, dễ kiểm tra; đồng thời làm giảm thiểu phát sinh các báo cáo phức tạp về dữ liệu liên quan đến việc tính và nộp phí. Điều này tạo thuận lợi trong giai đoạn đầu triển khai chính sách BHTG. Mặt khác, nguồn thu phí BHTG đã đóng góp đáng kể vào việc nâng cao năng lực tài chính của BHTGVN. Quy mô nguồn vốn quỹ của BHTGVN đã tăng từ mức 1.000 tỷ đồng vốn do Chính phủ cấp ban đầu lên hơn 8.900 tỷ đồng tính tới cuối năm 2011. Việc triển khai chính sách BHTG thuận lợi, bảo vệ quyền lợi người gửi tiền đã góp phần củng cố niềm tin của người dân vào hoạt động ngân hàng và thúc đẩy tăng trưởng huy động vốn vào hệ thống tổ chức tín dụng tại Việt Nam.
Bên cạnh những ưu điểm trên, phí BHTG đồng hạng cũng bộc lộ những hạn chế cơ bản. Tiền gửi được bảo hiểm tăng nhanh trong khi phí BHTG được duy trì cố định ở mức 0,15% trong thời gian qua. Điều này làm cho tỷ lệ Quỹ BHTG/số dư tiền gửi được bảo hiểm giảm dần trong các năm gần đây. Từ mức 1,07% năm 2005 xuống còn khoảng 0,8% năm 2011. Mặt khác, việc áp dụng phí BHTG đồng hạng không khuyến khích các tổ chức tín dụng nâng cao an toàn hoạt động, giảm thiểu rủi ro để được hưởng mức phí thấp. Điều này không tạo động lực cho sự cạnh tranh bình đẳng giữa các tổ chức tham gia BHTG.
Việt Nam đã áp dụng thành công phí BHTG đồng hạng trong những năm đầu triển khai hoạt động BHTG. Tuy nhiên, trước yêu cầu hội nhập quốc tế, khuyến khích cạnh tranh bình đẳng giữa các tổ chức tín dụng và nâng cao năng lực tài chính của BHTGVN, phí BHTG đồng hạng đã không còn phù hợp. Luật BHTG năm 2012 đã giao cho Thủ tướng Chính phủ quy định khung phí BHTG theo đề nghị của Ngân hàng Nhà nước. Căn cứ vào khung phí này, Ngân hàng Nhà nước quy định mức phí BHTG cụ thể đối với tổ chức tham gia BHTG trên cơ sở kết quả đánh giá và phân loại các tổ chức này.
Khó khăn trong áp dụng chính sách phí BHTG theo mức độ rủi ro
Việc triển khai phí BHTG theo mức độ rủi ro trong hoạt động của các tổ chức huy động tiền gửi phụ thuộc vào sự phát triển của nhiều lĩnh vực khác nhau trong nền kinh tế. Nhìn chung bao gồm ba lĩnh vực chính: Hệ thống đánh giá độc lập hoạt động của các tổ chức tín dụng; sự phát triển của hệ thống tiền tệ và thị trường chứng khoán; sự phát triển của hoạt động kiểm toán. Đây là ba kênh thông tin đặc biệt quan trọng để làm cơ sở xây dựng khung phí và các mức phí BHTG theo mức độ rủi ro của tổ chức tham gia BHTG. Tại Việt Nam, mặc dù các lĩnh vực trên đã có sự phát triển nhất định nhưng vẫn chưa thực sự đầy đủ và đồng bộ.
Khuyến nghị
Để triển khai thành công phí BHTG theo mức độ rủi ro cần xây dựng đầy đủ các kênh thông tin cần thiết cho việc đánh giá hoạt động của các tổ chức tham gia BHTG.
Tập trung phát triển ba kênh thông tin bao gồm: Hệ thống đánh giá độc lập ngân hàng và tổ chức tài chính; Kết quả đánh giá của tổ chức kiểm toán; Diễn biến lãi suất và tín hiệu về giá cổ phiếu trên thị trường tiền tệ và thị trường chứng khoán. Trong đó, kết quả đánh giá định kỳ của hệ thống đánh giá độc lập và tổ chức kiểm toán là cơ sở quan trọng để đánh giá tình hình hoạt động và mức độ rủi ro của các tổ chức huy động tiền gửi. Thông tin từ thị trường tiền tệ và thị trường chứng khoán cũng là những cơ sở khách quan để đánh giá các tổ chức tham gia BHTG.
BHTGVN cần phối hợp chặt chẽ với Ngân hàng Nhà nước trong việc xây dựng hệ thống tính phí trên cơ sở rủi ro. Xây dựng nhóm các yếu tố định lượng và định tính để đánh giá, xếp hạng các tổ chức tham gia BHTG. Trên cơ sở đó xây dựng tỷ lệ phí phù hợp cho từng mức xếp hạng.
Sự chênh lệch phí BHTG giữa từng mức xếp hạng cần đủ lớn nhằm khuyến khích các tổ chức tham gia BHTG phấn đấu hoạt động lành mạnh hơn để được hưởng mức phí thấp.
Bên cạnh đó, hệ thống tính phí theo rủi ro cần được rà soát, đánh giá định kỳ và có khả năng điều chỉnh cho phù hợp với từng giai đoạn của nền kinh tế.
Tài liệu tham khảo:
(1) Phí BHTG theo rủi ro – Sự lựa chọn cho chính sách BHTG công bằng, hiệu quả – Tạp chí ngân hàng, số 20, 2006;
(2) Hướng tới áp dụng phí BHTG không đồng hạng – Bản tin số 2, BHTGVN, 2007;
(3) Nghiên cứu BHTG trên thế giới – Bản tin Đại học Quốc gia Hà Nội, 2009;
(4) Một số vấn đề về BHTG – Trung tâm Bồi dưỡng đại biểu dân cử – 2012.
TS. Nguyễn Thị Kim Oanh
Nguyễn Thị Huyền Trang
Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam - Chi nhánh khu vực Hà Nội