Hệ thống các tổ chức tín dụng nói chung hoạt động với vai trò là trung gian tài chính, đi vay và cho vay, nguồn vốn hoạt động chủ yếu của là nguồn vốn huy động tiền gửi từ dân cư. Chính vì vậy, hoạt động bảo hiểm tiền gửi ra đời không đặt mục tiêu bảo hiểm cho các ngân hàng lên hàng đầu, mà nhiệm vụ quan trọng của tổ chức này là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền trong trường hợp tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi là các tổ chức nhận tiền gửi bị giải thể, phá sản.
Trong hoạt động bảo hiểm tiền gửi, có ba bên liên quan: Tổ chức bảo hiểm tiền gửi, Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi và Người gửi tiền. Với vai trò là người được bảo hiểm nhưng người gửi tiền không phải là người trực tiếp tham gia bảo hiểm tiền gửi mà thông qua tổ chức tín dụng nơi người đó gửi tiền. Khi gửi tiền vào bất kỳ một tổ chức tham gia BHTG nào thì khoản tiền gửi của người đó đã được bảo hiểm bởi tổ chức BHTG. Thông qua mối quan hệ này, cả ba bên tham gia đều có được lợi ích riêng, người gửi tiền được bảo hiểm trong trường hợp tổ chức tham gia BHTG bị mất khả năng thanh toán với một hạn mức nhất định trên số dư tiền gửi, tổ chức tham gia BHTG tạo được niềm tin với người gửi tiền để từ đó tăng cường, mở rộng hoạt động, tổ chức BHTG thực hiện được chức năng và nhiệm vụ của mình.
Tại Việt Nam, bảo hiểm tiền gửi mang tính chất bắt buộc. Vì vậy, bất kỳ tổ chức tín dụng nào được Ngân hàng Nhà nước cấp phép nhận tiền gửi đều có nghĩa vụ phải đăng ký tham gia BHTG. Khi nhận được đầy đủ hồ sơ đăng ký tham gia BHTG, BHTGVN sẽ cấp cho tổ chức này Giấy chứng nhận BHTG xác lập quyền và nghĩa vụ của tổ chức tham gia BHTG, đó là cam kết chắc chắn rằng tất cả các khoản tiền gửi thuộc đối tượng bảo hiểm sẽ được bảo hiểm trong trường hợp tổ chức tham gia BHTG bị phá sản, giải thể.
Trong giai đoạn mới thành lập (từ năm 1999 đến 2005), hoạt động cấp Chứng nhận BHTG của BHTGVN được dựa trên cơ sở pháp lý là Nghị định số 89/1999/NĐ-CP và Thông tư số 03/2000/TT-NHNN. Mặc dù các văn bản này đã quy định rõ về thời điểm, hồ sơ đăng ký tham gia BHTG, các trường hợp cấp đổi, cấp lại và thu hồi Chứng nhận BHTG…Tuy nhiên, lại thiếu các thủ tục cụ thể, các trường hợp cấp bổ sung, cấp đổi Chứng nhận BHTG.
Năm 2006, BHTGVN đã ban hành QĐ số 185/2006/QĐ-BHTG v/v hướng dẫn cấp và thu hồi Chứng nhận BHTG đối với tổ chức tham gia BHTG trên cơ sở Nghị định số 109/2006/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung NĐ 89 và Thông tư số 03/2006/TT-NHNN thay thế Thông tư số 03/2000/TT-NHNN. Theo đó, BHTGVN thực hiện hướng dẫn các phương pháp, cách thức nộp hồ sơ tham gia BHTG cho các TCTD thuộc đối tượng phải tham gia BHTG; Phân cấp ủy quyền từ trụ sở chính đến chi nhánh BHTG khu vực thực hiện thẩm định hồ sơ của các tổ chức tham gia BHTG (khi cần); Hướng dẫn việc niêm yết chứng nhận BHTG theo quy định và cách quản lý chứng nhận BHTG; Thực hiện cấp đổi CNBHTG cho các tổ chức tham gia BHTG (theo HMBH thay đổi) và tiêu hủy theo quy định tất cả Chứng nhận BHTG cũ.
Bên cạnh đó, BHTGVN cũng đã nghiên cứu, tìm hiểu tất cả các TCTD được NHNN cấp phép hoạt động mà chưa tham gia BHTG để gửi Công văn tới các tổ chức này, yêu cầu họ phải tham gia BHTG theo đúng quy định của pháp luật; yêu cầu các Chi nhánh BHTG khu vực rà soát tất cả các đơn vị trên địa bàn quản lý thực hiện nghiêm túc về thủ tục cấp, chứng nhận BHTG (có phối kết hợp với các chi nhánh NHNN trên địa bàn tỉnh, thành phố). Nhờ đó, số lượng các tổ chức tham gia BHTG cũng tăng lên nhanh chóng, hầu hết tất cả các tổ chức có hoạt động tiền gửi đều thực hiện tham gia BHTG, nhiều tổ chức đã thấy tầm quan trọng của việc tham gia BHTG nên đã trực tiếp cử cán bộ đến các Chi nhánh BHTG khu vực hoặc gọi điện thoại trực tiếp tới BHTGVN để nhờ được hướng dẫn các thủ tục tham gia BHTG.
Vì vậy, trong gần 13 năm qua BHTGVN đã thể hiện được hình ảnh nổi bật của một tổ chức tài chính trực thuộc Chính phủ thông qua việc “bảo vệ người gửi tiền”, xây dựng và phát triển niềm tin của người gửi tiền vào hệ thống tài chính ngân hàng. Thực tế, chứng minh rằng BHTGVN đã cấp khoảng 1.461 Chứng nhận BHTG (trong đó cấp mới khoảng 195 Chứng nhận BHTG, cấp bổ sung 247 Chứng nhận BHTG, cấp đổi và cấp lại 1.019 Chứng nhận BHTG). Tương ứng với đó là số lượng QTDND và TCTD phi NH tham gia BHTG tăng từ 935 tổ chức tham gia BHTG trong những ngày đầu thành lập và đến tháng 9/2012 con số này lên tới 1.143 tổ chức tham gia BHTG (tăng hơn 22% số đơn vị tham gia BHTG, trong đó có nhiều tổ chức mở thêm 4-5 phòng giao dịch, điểm giao dịch). Bình quân hàng năm, số lượng tổ chức tham gia BHTG thành lập mới tăng khoảng 3-7% và bình quân số tổ chức thành lập thêm các điểm giao dịch khác nhau so với tổng số đơn vị tham gia BHTG tăng khoảng 2-3%. Đồng thời với việc cấp Chứng nhận BHTG, BHTGVN cũng thực hiện thu hồi 52 Chứng nhận BHTG, trong đó thực hiện chi trả cho hơn 2/3 số tổ chức bị thu hồi Chứng nhận BHTG, bảo vệ hàng triệu người gửi tiền. Theo nguồn khảo sát của BHTGVN về tiền gửi tại QTDND và TCTD phi NH tham gia BHTG từ năm 2007 đến 2011, số lượng người gửi tiền được bảo hiểm trong hệ thống tài chính ngân hàng đã tăng khoảng 3 lần, số tiền gửi tương ứng tăng hơn 3 lần. Như vậy, có thể thấy rằng, chính sách BHTG đã thực sự đến với người gửi tiền, tạo niềm tin cho họ vào hệ thống tài chính ngân hàng.
Trong những năm gần đây, khi việc thông tin tuyền truyền về chính sách BHTG đã đến với người dân, họ đã nhận thức được vai trò của BHTGVN trong vấn đề bảo vệ người gửi tiền. Vì vậy, đối với hầu hết các QTDCS (những tổ chức tín dụng có quy mô nhỏ, khả năng cạnh tranh yếu) sau khi được cấp Chứng nhận BHTG, BHTGVN đã trực tiếp đến đơn vị trao giấy chứng nhận BHTG trong ngày khai trương hoạt động. Sự có mặt này thể hiện cam kết BHTGVN sẽ cùng Chính phủ gánh vác trọng trách đối với người gửi tiền và đối với hệ thống tài chính - ngân hàng khi đơn vị gặp rủi ro hay đơn vị bị giải thể, phá sản. Điều này đã giúp tổ chức tham gia BHTG có được niềm tin từ dân chúng, từ đó giúp các TCTD có điều kiện huy động được nguồn tiền gửi từ người dân tốt hơn. Theo nguồn số liệu từ Báo cáo giám sát của BHTGVN, tại hầu hết các TCTD tỷ lệ giữa nguồn vốn huy động từ dân cư chiếm cao trong tổng nguồn vốn hoạt động - khoảng 60-75%, có những TCTD lên tới 90%.
Ngày 18/6/2012, Quốc hội khóa XIII tại kỳ họp thứ 3 đã thông qua Luật BHTG có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2013, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam. Trong phạm vi bài viết, tác giả xin đề cập đến thực trạng và các biện pháp để hoàn thiện các quy định về Cấp và thu hồi Chứng nhận BHTG đối với các tổ chức tham gia BHTG là QTDCS và TCTD phi NH theo các quy định mới của Luật BHTG.
Thứ nhất, về đối tượng được cấp CNBHTG
Điều 6, Luật BHTG quy định “Tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài được nhận tiền gửi của cá nhân phải tham gia BHTG, trừ ngân hàng chính sách”. Theo đó, các tổ chức phải tham gia BHTG sẽ bao gồm: Ngân hàng (trừ NH chính sách), chi nhánh ngân hàng nước ngoài, quỹ tín dụng nhân dân cơ sở, quỹ tín dụng nhân dân trung ương, tổ chức tài chính vi mô. Loại hình tổ chức tín dụng phi ngân hàng (Theo Luật Các TCTD không được phép nhận tiền gửi của cá nhân), các loại tổ chức không phải là tổ chức tín dụng được phép thực hiện một số hoạt động ngân hàng thì không phải tham gia BHTG.
Khi Luật BHTG có hiệu lực, BHTGVN cần thực hiện lại việc rà soát tất cả các tổ chức tín dụng thuộc đối tượng BHTG là tất yếu. Đối với những TCTD trước đây thuộc đối tượng phải tham gia BHTG nhưng theo quy định của Luật BHTG không thuộc đối tượng phải tham gia BHTG nữa thì thực hiện thu hồi tất cả chứng nhận BHTG cũ và thực hiện tiêu hủy Chứng nhận BHTG này theo quy định của pháp luật. Còn đối với những TCTD thuộc đối tượng phải tham gia BHTG nhưng chưa tham gia BHTG phải thực hiện việc tham gia BHTG theo quy định.
Thứ hai, về hồ sơ cấp Chứng nhận BHTG
Điều Luật BHTG 2012 quy định “Chậm nhất là 15 ngày trước ngày khai trương hoạt động, tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi phải nộp hồ sơ đề nghị cấp Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi cho tổ chức bảo hiểm tiền gửi” (Khoản 1 Điều 14). Tuy nhiên, thực tế hiện nay xuất hiện nhiều trường hợp tổ chức tham gia BHTG không nắm bắt được quy định, mặc dù đã đi vào hoạt động, nhận tiền gửi một thời gian dài mới tham gia BHTG (thậm chí có những tổ chức chưa tham gia BHTG), trong khi quy định về xử phạt hành chính trong lĩnh vực ngân hàng của pháp luật Việt Nam chưa có chế tài xử phạt đối với trường hợp này. Điều này đã đặt ra yêu cầu đối với các cơ quan chức năng liên quan trong quá trình cấp phép và khai trương hoạt động của tổ chức tham gia BHTG cần phải có hướng dẫn cụ thể các trường hợp cấp phép hoạt động mới cho các TCTD phải tham gia BHTG trước khi khai trương hoạt động. Bên cạnh đó, cũng cần bổ sung những cơ chế xử phạt đối với trường hợp TCTD cố tình vi phạm thời hạn tham gia BHTG.
Về hồ sơ cấp Chứng nhận BHTG, với mục đích quy định lại các thủ tục hành chính liên quan đến BHTG theo hướng đơn giản hóa, so với quy định hiện hành, Luật BHTG đã giảm tải khá nhiều loại tài liệu có trong hồ sơ đề nghị cấp Chứng nhận BHTG. Tuy nhiên, cũng cần phải xem xét vấn đề này trên khía cạnh trao đổi thông tin giữa cơ quan cấp phép là NHNN và BHTGVN. BHTGVN ngoài chức năng cấp Chứng nhận và thu phí còn đóng vai trò là cơ quan giám sát. Hồ sơ tham gia BHTG cũng là những thông tin cơ bản ban đầu để BHTGVN tiếp cận với tổ chức tham gia BHTG trong hoạt động giám sát từ xa. Chính vì vậy, nếu không tiếp nhận được các thông tin này từ tổ chức tham gia BHTG thì BHTGVN cũng rất cần nhận được các thông tin đó từ sự chia sẻ và phối hợp của NHNN.
Thứ ba, về quy trình cấp và thu hồi Chứng nhận BHTG
Theo quy định hiện hành, “Trong thời hạn 15 ngày kể từ ngày nhận đủ hồ sơ đăng ký tham gia bảo hiểm tiền gửi, Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam có trách nhiệm cấp chứng nhận bảo hiểm tiền gửi cho tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi” (Khoản 6, Thông tư 03). Theo quy định mới của Luật BHTG thì thời hạn trên bị rút ngắn xuống còn 5 ngày làm việc kể từ khi nhận được hồ sơ đề nghị cấp Chứng nhận BHTG (Khoản 2 Điều 14 Luật BHTG).
Với tính chất hoạt động đặc trưng của hệ thống QTDCS là số lượng nhiều (trên 1.140 đơn vị) được phân bổ trên địa bàn rộng khắp cả nước, cơ quan cấp phép trực tiếp là NHNN các tỉnh, thành phố nơi QTDCS đặt trụ sở. Chính vì vậy hiện nay, trong quy trình cấp Chứng nhận BHTG, BHTGVN đã phân cấp cho các Chi nhánh BHTG trên địa bàn hoạt động của đơn vị là người tiếp nhận hồ sơ đăng ký tham gia BHTG của các đơn vị này để việc thẩm tra hồ sơ, tư vấn, liên hệ và cấp phép được thực hiện tốt hơn. Tuy nhiên, do thời hạn cấp Chứng nhận BHTG bị rút ngắn nên việc tiếp nhận và thẩm tra hồ sơ tham gia BHTG sẽ phải chuyển lên Trụ sở chính. Sau đó, Trụ sở chính sẽ phải thực hiện bước điều chuyển hồ sơ và phân cấp ủy quyền lại cho Chi nhánh thực hiện các bước giám sát tiếp theo cho phù hợp.
Tại khoản 1, 2 điều 16 Luật BHTG quy định việc Thu hồi Chứng nhận BHTG “Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi bị tạm thu hồi Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi khi Ngân hàng Nhà nước Việt Nam có văn bản tạm đình chỉ hoạt động nhận tiền gửi theo quy định của pháp luật” và “Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi bị thu hồi Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi khi NHNN có văn bản thu hồi giấy phép thành lập và hoạt động của tổ chức tín dụng, giấy phép thành lập chi nhánh ngân hàng nước ngoài theo quy định của pháp luật”. Theo quy định, các trường hợp thu hồi chứng nhận BHTG sẽ không bao gồm trường hợp tổ chức tham gia BHTG không nộp đủ phí BHTG trong thời hạn 03 tháng kể từ ngày phải nộp như trước. Nói cách khác, BHTGVN sẽ không chủ động trong việc thu hồi Chứng nhận BHTG mà phụ thuộc vào Quyết định của NHNN. BHTGVN chỉ có thể thu hồi Chứng nhận BHTG trong các trường hợp (1) NHNN có văn bản tạm đình chỉ hoạt động nhận tiền gửi, trong trường hợp này BHTGVN sẽ tạm thu hồi Chứng nhận BHTG, tổ chức tham gia BHTG vẫn phải nộp phí cho số tiền gửi chưa nộp phí BHTG và (2) Ngân hàng Nhà nước Việt Nam có văn bản thu hồi giấy phép thành lập và hoạt động của tổ chức tín dụng, giấy phép thành lập chi nhánh ngân hàng nước ngoài.
Cùng với việc tạm thu hồi Chứng nhận BHTG thì tổ chức tham gia BHTG có thể được cấp lại Chứng nhận BHTG khi “1. Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi được cấp lại Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi khi được Ngân hàng Nhà nước Việt Nam cho phép phục hồi hoạt động nhận tiền gửi và 2. Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi bị mất, rách nát, hư hỏng được cấp lại trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày nhận được đơn đề nghị cấp lại Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi của tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi” (Điều 17, Luật BHTG)
Thứ tư, các hình thức cấp Chứng nhận BHTG
Trong mục 1 Chương III Luật BHTG có quy định thủ tục, hồ sơ Cấp chứng nhận BHTG cho tổ chức lần đầu tham gia BHTG; các quy định về niêm yết Chứng nhận BHTG; các hình thức quy định đối với trường hợp thu hồi Chứng nhận BHTG; hình thức cấp lại Chứng nhận BHTG, tuy nhiên chưa quy định thủ tục, hồ sơ, hình thức cấp Chứng nhận BHTG cho các tổ chức mở rộng địa bàn hoạt động (thành lập thêm các điểm hoặc các phòng giao dịch). Trong giai đoạn 1999-2005, đối với hệ thống các TCTD phi NH và QTDCS tham gia BHTG không có đơn vị nào mở rộng địa bàn hoạt động. Tuy nhiên từ năm 2006 đến nay, số lượng các đơn vị mở rộng địa bàn hoạt động nhiều, thậm chí có những đơn vị mở và thành lập 4-5 điểm giao dịch. Vì vậy, trong các văn bản dưới Luật cần quy định cụ thể hơn về các thủ tục, hồ sơ cấp Chứng nhận BHTG (đối với tất cả các hình thức cấp Chứng nhận BHTG)
Như vậy, việc ban hành Luật BHTG cần đi cùng với những văn bản dưới Luật để có những hướng dẫn cụ thể và sát sao, tính đến mục đích hoạt động của BHTGVN là nhằm bảo vệ quyền lợi của người gửi tiền và góp đảm bảo an toàn hệ thống tài chính quốc gia. Vì vậy, các văn bản dưới Luật liên quan cần cân nhắc những vấn đề:
- Cơ chế xử phạt đối với những đơn vị, tổ chức trong việc chậm chễ tham gia BHTG;
- Quyền từ chối cấp Chứng nhận BHTG trong một số trường hợp theo quy định của pháp luật về hoạt động BHTG;
- Bổ sung các hình thức cấp bổ sung cho các tổ chức tín dụng mở rộng thêm địa bàn hoạt động;
- Vấn đề phối hợp và chia sẻ thông tin từ các cơ quan cấp phép hoạt động của tổ chức tín dụng;
- Thông tin tuyên truyền tới người dân trên các phương tiện thông tin đại chúng.