Hệ thống bảo hiểm tiền gửi và các thách thức hiện nay ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương

Giới thiệu

Hiệp hội bảo hiểm tiền gửi quốc tế (IADI) được thành lập vào tháng 5 năm 2002 nhằm nâng cao hiệu quả của các hệ thống BHTG trên thế giới thông qua việc thúc đẩy các hướng dẫn và hợp tác quốc tế. IADI là một tổ chức phi lợi nhuận đại diện cho 84 tổ chức bảo hiểm tiền gửi (BHTG) trên toàn thế giới. Ủy ban khu vực Châu Á Thái Bình Dương (APRC) là một trong những ủy ban khu vực thuộc IADI. Mục tiêu của APRC là phản ánh lợi ích và các vấn đề chung trong khu vực thông qua việc chia sẻ và trao đổi thông tin giữa các thành viên APRC.

Khu vực Châu Á Thái Bình Dương có dân số và tổng sản phẩm quốc nội (GDP) đáng kể. Dân số các vùng lãnh thổ có thành viên APRC chiếm hơn 1/3 dân số thế giới. Tỷ lệ này sẽtăng lên 54% nếu tính cả dân số các vùng lãnh thổ ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương có tổ chức BHTG không thuộc IADI. GDP của các nước thành viên APRC chiếm khoảng 20% GDP thế giới. Tỷ lệ này sẽ tăng lên khoảng 36% nếu tính cả GDP các vùng lãnh thổ ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương có tổ chức BHTG không thuộc IADI. Tính đến cuối tháng 2 năm 2018, 19 tổ chức BHTG trong khu vực Châu Á Thái Bình Dương là thành viên IADI chiếm 23% trong tổng số thành viên của IADI. Các tổ chức BHTG trong 10 vùng lãnh thổ chưa trở thành thành viên IADI. Tính đến cuối tháng 3 năm 2018, khoảng 66% các tổ chức BHTG trong khu vực Châu Á Thái Bình Dương là thành viên IADI.[1]Xét trên nhiều khía cạnh khác nhau, khu vực Châu Á Thái Bình Dương và APRC đóng một vai trò quan trọng trong cộng đồng BHTG toàn cầu.

Thực trạng các tổ chức thành viên APRC[2]

Cơ cấu pháp lý và chức năng, nhiệm vụ

Tổ chức BHTG ngày càng có xu hướng được thành lập như một cơ quan độc lập. Theo kết quả khảo sát gần đây, hơn 90% thành viên của APRC là các cơ quan độc lập, hình thức cơ cấu pháp lý phổ biến nhất. Chỉ có hai tổ chức BHTG nằm trong trong cơ quan giám sát ngân hàng hoặc ngân hàng trung ương.

Về chức năng nhiệm vụ của hệ thống BHTG, bao gồm từ các nhiệm vụ hẹp nhất như “quỹ chi trả” đến những nhiệm vụ mở rộng như chức năng phòng ngừa, quản lý/giảm thiểu rủi ro, hoặc kết hợp giữa các nhiệm vụ trên. Có thể phân loại nhiệm vụ của tổ chức BHTG thành bốn nhóm: chi trả, chi trả với quyền hạn mở rộng, giảm thiểu tổn thất và giảm thiểu rủi ro.[3]Hơn 63% thành viên của APRC có quyền hạn chi trả hoặc chi trả mở rộng. Xu hướng quốc tế của hệ thống BHTG đó là chuyển đổi từ chi trả và chi trả với quyền hạn mở rộng sang giảm thiểu tổn thất hoặc giảm thiểu rủi ro. Số các tổ chức có chức năng nhiệm vụ chi trả và chi trả với quyền hạn mở rộng có thể giảm trong tương lai.

Cơ chế bảo vệ tích hợp

Sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, ngày càng nhiều vùng lãnh thổ áp dụng cơ chế bảo vệ tích hợp. Trong số các thành viên của APRC, 32% các tổ chức BHTG áp dụng cơ chế bảo vệ tích hợp, tức là bảo vệ không chỉ các khoản tiền gửi mà cả các khoản đầu tư và/hoặc hợp đồng bảo hiểm. Có sáu thành viên APRC có cơ chế bảo vệ tích hợp, bao gồm các tổ chức BHTG tại Australia, Nga, Hàn Quốc, Indonesia, Malaysia và Singapore.

Cơ chế cấp vốn và thu phí BHTG

Theo Bộ nguyên tắc phát triển hệ thống BHTG hiệu quả của IADI, tổ chức BHTG nên có các quỹ sẵn có và cơ chế cấp vốn cần thiết để đảm bảo việc chi trả nhanh chóng cho người gửi tiền. Các tổ chức BHTG nên áp dụng hình thức cấp vốn trước. Theo kết quả khảo sát gần đây, hơn 94% tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương áp dụng cơ chế cấp vốn trước. Về việc thiết lập tỷ lệ quỹ mục tiêu, 71% tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương đã xác định tỷ lệ quỹ BHTG mục tiêu, nhưng cho đến nay hầu hết chưa đạt được tỷ lệ quỹ mục tiêu đã đặt ra.

Về phương pháp tính phí, 47% tổ chức BHTG áp dụng hình thức phí đồng hạng. Vì ngày càng nhiều tổ chức BHTG có xu hướng khuyến khích về tài chính đối với các tổ chức tham gia bảo hiểm nhằm cải thiện hành vi và quản lý rủi ro, việc áp dụng hệ thống tính phí theo rủi ro được kỳ vọng sẽ tăng lên ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương.

Nhận thức công chúng

Để bảo vệ người gửi tiền và góp phần ổn định tài chính, công chúng cần được thông báo một cách thường xuyên về những lợi ích và hạn chế của hệ thống BHTG. Do đó, nhiều tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương sử dụng nhiều công cụ truyền thông một cách liên tục để nâng cao nhận thức công chúng về hệ thống BHTG. Tuy nhiên, không phải tất cả thành viên APRC đều tiến hành khảo sát đánh giá mức độ nhận thức công chúng về các đặc điểm chính của hệ thống BHTG. Trong số 70% thành viên của APRC đã tiến hành khảo sát để đánh giá mức độ nhận thức công chúng, tỷ lệ nhận thức công chúng cao nhất thuộc về ba thành viên là Hàn Quốc (91,2%), Philippines (87,9%)[4]và Hồng Kông (77,7%). Việc tăng cường nhận thức công chúng là một nhiệm vụ liên tục đối với các tổ chức thành viên của APRC.

Xử lý và các thoả thuận xuyên biên giới

Các quy trình xử lý và bảo vệ người gửi tiền không giới hạn ở việc chi trả tiền gửi được bảo hiểm. Cơ chế xử lý đổ vỡ hiệu quả sẽ giúp cho tổ chức BHTG có thể bảo vệ người gửi tiền và góp phần ổn định hệ thống tài chính. Với các công cụ hiệu quả và nhiều phương pháp xử lý sẵn có hơn, một tổ chức BHTG có thẩm quyền xử lý sẽ có thể xử lý các ngân hàng một cách linh hoạt hơn với chi phí thấp hơn chi phí chi trả và thanh lý.

Từ kết quả khảo sát cho thấy, ngoại trừ chi trả và thanh lý, 50% tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương được trang bị các công cụ xử lý như ngân hàng bắc cầu, hỗ trợ ngân hàng mở và mua lại và sáp nhập. Các tổ chức BHTG có sử dụng phương pháp xử lý bằng nguồn lực nội bộ ngân hàng còn rất ít. Chỉ có 5 tổ chức BHTG cho biết rằng họ có sử dụng một công cụ nào đó theo hình thức xử lý bằng nguồn lực nội bộ ngân hàng trong lãnh thổ của mình. Đó là Hồng Kông, Nhật Bản, Kazakhstan, Nga và Singapore.

Mặc dù có một bài học rút ra từ cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 là phải tăng cường hợp tác xuyên biên giới, vẫn có khoảng 63% tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương không có sẵn thỏa thuận nào hiện hành về việc xử lý ngân hàng hoặc chi trả cho người gửi tiền xuyên biên giới. Vấn đề này cần được APRC quan tâm hơn trong tương lai.

Những cải tiến và thành tựu gần đây của các hệ thống BHTG thành viên  APRC[5]

Theo kết quả khảo sát, nhiều thành viên APRC đã tăng cường chức năng, nhiệm vụ/quyền hạn của hệ thống BHTG trong hai năm gần đây. Có thể phân loại các cải tiến này theo bốn khía cạnh, cụ thể là mở rộng và nâng cao quyền hạn, tăng cường hợp tác trong Mạng an toàn tài chính, mở rộng phạm vi hoặc hạn mức bảo hiểm, và quy trình chi trả nhanh chóng hơn.

1. Mở rộng và tăng cường chức năng, nhiệm vụ

Một số thành viên APRC đã tăng cường nhiệm vụ và quyền hạn, nhưng hầu hết là trong lĩnh vực xử lý. Ví dụ, BHTG Indonesia đã có được thẩm quyền xử lý, trong khi BHTG Kazakhstan đã trở thành cơ quan thanh lý các ngân hàng thành viên bị đổ vỡ. Một số tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương có thẩm quyền xác định các ngân hàng có tầm quan trọng mang tính hệ thống trong nước (D-SIBs) và xây dựng kế hoạch xử lý và phục hồi (Malaysia và Đài Bắc Trung Hoa), áp dụng phương pháp mua lại và sáp nhập (P&A) và chi trả tiền bảo hiểm (Philippines), hoặc đóng vai trò lớn hơn trong việc xử lý các tổ chức tín dụng (Việt Nam).

2. Tăng cường hợp tác trong Mạng an toàn tài chính

Với thực tế là nhiều tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương đóng một vai trò ngày càng quan trọng hơn trong việc xử lý ngân hàng và trong toàn bộ Mạng an toàn tài chính, điều này có nghĩa là sự phối hợp và hợp tác giữa các thành viên trong Mạng an toàn tài chính cũng ngày càng chặt chẽ hơn. Ví dụ, BHTG Thái Lan hiện nay có thể yêu cầu thông tin về các tổ chức tham gia bảo hiểm từ các cơ quan chính phủ khác nếu tỷ lệ BIS của tổ chức tham gia bảo hiểm giảm xuống dưới mức theo yêu cầu và BHTG Mông Cổ đã ký Biên bản ghi nhớ với Ngân hàng Trung ương và Bộ Tài chính để tăng cường hợp tác. Năm 2017, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã ban hành Thông tư quy định về việc trao đổi thông tin giữa Ngân hàng Nhà nước và BHTG Việt Nam.

3. Mở rộng phạm vi hoặc hạn mức bảo hiểm

Trong suốt cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, rất nhiều tổ chức BHTG trên thế giới đã tăng hạn mức bảo hiểm (hoặc áp dụng bảo hiểm toàn bộ tạm thời), hoặc mở rộng phạm vi bảo hiểm. Cùng với sự ổn định thị trường tài chính toàn cầu, các tổ chức BHTG đã áp dụng nhiều biện pháp chuyển đổi êm thấm từ hạn mức bảo hiểm rất cao hoặc không giới hạn sang hạn mức có giới hạn. Phương pháp được sử dụng thường xuyên nhất là mở rộng phạm vi BHTG hoặc tăng hạn mức. Ví dụ: BHTG Nga bắt đầu bảo hiểm cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ, BHTG Kazakhstan hiện nay bảo hiểm cho các khoản tiền gửi không hủy ngang của cá nhân và tăng hạn mức thêm 50%, BHTG Hàn Quốc bảo hiểm cho các tài khoản tiết kiệm cá nhân (ISAs) trong số các tài khoản ủy thác thị trường tiền tệ, và BHTG Singapore đề xuất tăng hạn mức từ 50.000 SGD lên đến 75.000 SGD. Việt Nam tăng hạn mức BHTG từ 50 triệu đồng lên 75 triệu đồng vào năm 2017.

4. Chi trả nhanh chóng hơn

Để góp phần ổn định hệ thống tài chính, Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển hệ thống BHTG hiệu quả của IADIcho rằng các tổ chức BHTG gửi phải chi trả tiền gửi bảo hiểm nhanh chóng và yêu cầu tổ chức BHTG có thể chi trả cho phần lớn người gửi tiền được bảo hiểm trong vòng bảy ngày làm việc. Để đáp ứng Bộ nguyên tắc cơ bản, các tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương đã tăng cường hệ thống BHTG của họ hoặc sửa đổi luật và các văn bản pháp lý. Ví dụ: BHTG Hồng Kông đặt mục tiêu chi trảtoàn bộ trong 7 ngày, BHTG Hàn Quốc ban hành quy định mới cho việc chi trả nhanh chóng, BHTG Mông Cổ đã xây dựng quy trình chi trả mới và BHTG Nhật Bản đã tăng cường khả năng sẵn sàng chi trả đối với các khoản tiền gửi hưu trí góp dồn và ủy tháctiền tệ trên cơ sở bảo lãnh phần gốc. Các tổ chức BHTG khác đã đơn giản hóa quy trình chi trả; ví dụ BHTG Thái Lan đã hủy bỏ các quy định về người gửi tiền phải nộp hồ sơ yêu cầu chi trả; BHTG Đài Bắc Trung Hoa đã xây dựng các quy định trong việc xử lý tài khoản đồng sở hữu và đơn giản hóa quá trình bù trừ.

Rủi ro và thách thức đối với các thành viên APRC[6] 

Có những rủi ro truyền thống và rủi ro mới xuất hiệnmà các tổ chức BHTG khu vực Châu Á Thái Bình Dương phải đối mặt. Theo kết quả khảo sát đột xuất của APRC năm 2018, những rủi ro cần quan tâm nhất đối với ngành ngân hàng trong thời gian tới (2018 và 2019) là việc gia tăng các vụ tấn công mạng (theo 44% ý kiến trả lời), tiếp theo là tăng trưởng kinh tế chậm (38%), tăng tỷ lệ nợ xấu (NPL) (26%) và số hoá việc cung cấp dịch vụ và sản phẩm tài chính (25%). Trong hai năm tới, các vấn đề ưu tiên hàng đầu của tổ chức BHTG sẽ là vấn đề mức nhận thức còn thấp của công chúng về hệ thống BHTG (50%), tiếp theo là quyền hạn còn hạn chế của tổ chức BHTG (38%) và hợp tác còn chưa đầy đủ với các cơ quan chính phủ có liên quan (31%).

Thêm vào đó, theo Báo cáo Triển vọng Kinh tế Khu vực của Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) được công bố vào tháng 10 năm 2017, những rủi ro ngắn hạn đối với triển vọng kinh tế khu vựclà có thể kiểm soát được một cách tương đối.Tuy nhiên, các rủi ro trung hạn tiềm ẩn nguy cơ gây tổn thất. Các rủi ro gây tổn thất chủ yếu là vấn đề bảo hộ thương mại quốc tế từ các khu vực khác đang gây thiệt hại cho các đối tác thương mại chính của khu vực Châu Á Thái Bình Dương, rút vốn đột ngột, sự dịch chuyển sang chính sách hướng nội... Ngoài ra, khu vực Châu Á Thái Bình Dương phải đối mặt với rủi ro dài hạn từ dân số già và giảm mức độ tăng năng suất, gây  giảm tỷ lệ phát triển kinh tế. Vì các hoạt động kinh tế và ngân hàng/tài chính có liên quan chặt chẽ với nhau, các yếu tố này có thể ảnh hưởng đến hoạt động và đầu tư của các ngân hàng và các tổ chức BHTG trong khu vực.

Kết luận

Tóm lại, đã có nhiều tín hiệu cảnh báo với các tổ chức BHTG ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương, vì vậy các thành viên của APRC nên đặc biệt lưu ý đến các rủi ro gia tăng trong ngành ngân hàng. Về mặt vĩ mô, rủi ro có thể là hệ quả của tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm, tỷ lệ nợ xấu tăng, tác dụng phụ của việc chấm dứt chính sách nới lỏng định lượng từ các nền kinh tế phát triển, cũng như tăng cường cạnh tranh từ các doanh nghiệp công nghệ lớn do các quy định không công bằng. Những thách thức mới đối với ngành ngân hàng cũng có thể gây nguy cơ cho sự ổn định tài chính ở khu vực Châu Á Thái Bình Dương. Về mặt vi mô, rủi ro bắt nguồn từ việc các ngân hàng tung ra quá nhiều sản phẩm phái sinh, tăng đầu tư vào các công cụ có thể được xử lý theo Tiêu chuẩn về tổng năng lực chịu đựng tổn thất (Total Loss Absorbing Capacity) và các vấn đề an ninh mạng. Rủi ro đầu tư lớn khi thị trường suy giảm có thể làm xấu đi tình trạng tài chính của các ngân hàng thành viên và tổ chức BHTG. Trong bối cảnh điều kiện thị trường không thể đoán trước này, thành viên APRC cần tăng cường năng lực BHTG và khả năng để xử lý với các cuộc khủng hoảng ngân hàng tiềm tàng trong tương lai.

Năm yếu tố chủ chốt để tăng cường năng lực của hệ thống BHTG tại khu vực Châu Á Thái Bình Dương được khuyến nghị, bao gồm tích lũy đủ quỹ BHTG, nâng cao nhận thức công chúng về các đặc điểm chính của BHTG, áp dụng các chương trình xử lý và thu hồi, triển khai hoặc tham gia xử lý bằng nguồn lực nội bộ của ngân hàng và chuẩn bị ứng phó với khủng hoảng hệ thống trong nước bằng cách xây dựng các kế hoạch dự phòng và cơ chế phối hợp trong Mạng an toàn tài chính. Viễn cảnh trước mắt là để chuẩn bị tốt hơn cho các cuộc khủng hoảng hệ thống khu vực hoặc quốc tế, các thành viên của APRC nên phối hợp với nhau trong việc xử lý khủng hoảng hệ thống xuyên biên giới. Xây dựng kế hoạch dự phòng chung và cơ chế phối hợp trong Mạng an toàn tài chính thông qua nhóm quản lý khủng hoảng khu vực APRC sẽ là bước khởi đầu tốt đẹp để chuẩn bị cho cuộc khủng hoảng tiếp theo.